MERKEZ BANKASI NEDİR, NASIL ÇALIŞIR?

Merkez bankası, bir ülkenin veya grubun para ve kredi sistemini kontrol eden bir finansal kurumdur. Modern ekonomilerde karşımıza çıkan merkez bankaları, ülke para politikasının oluşturulmasından ve üye banka veya finansal kurumların düzenlenmesinden sorumludur.

Peki merkez bankası tam olarak nasıl çalışır ve ne iş yapar? Bu yazımızda merkez bankalarının genel özelliklerini, Fed'in ve TCMB'nin nasıl çalıştığını detaylı olarak öğreneceksiniz.

Merkez Bankası Nedir?

Merkez bankası; para ve kredi üretimi/dağıtımından sorumlu olan, bir ulus veya grubu temsil eden finansal bir kuruluştur. Ülkelerin para politikalarının düzenlenmesinden sorumlu olan merkez bankaları, üye olan bankaları da denetleyerek aksiyon alır. Merkez bankaları rekabete tabi değildir, yani piyasayla eşit şekilde hareket etmezler. Çoğu merkez bankası devlete bağlı olmadığından politik faktörlerden bağımsız olarak kabul edilirler. Bununla birlikte, merkez bankalarının hakları ve ayrıcalıkları devlet tarafından belirlenen kanunlarla şekillenir.

Merkez bankalarının en önemli özelliği, yasal olarak para basabilme ayrıcalığının bulunmasıdır.

Merkez Bankaları Nasıl Çalışır?

Merkez bankaları, bir ülkenin para politikasını denetler, para arzını düzenler, faiz oranını belirler ve parasal sistemi düzenler. Bu bankalar, parasal genişleme ya da daraltma şeklinde ülke ekonomisini stabil tutmaya çalışırlar. Ülke ekonomisinde yaşanan problemler neticesinde merkez bankaları hükümetlere borç verebilir.

Merkez bankaları, diğer bankaların gereksinim duyduğu unsurları belirleyerek bankacılık faaliyetlerinin düzenlenmesinde katkı sağlar. Bununla birlikte, zor durumda olan banka veya finansal kurumlara da borç verebilirler.

Küresel merkez bankalarının üç ana görevi vardır:

1.Merkez bankaları para arzını kontrol eder ve manipüle eder: Merkez bankaları para basma yetkisine sahiptir. Ayrıca kredi ve tahviller için faiz oranlarını da belirlerler. Genelde, merkez bankaları büyümeyi yavaşlatmak ve enflasyonu önlemek için faiz oranlarını yükseltir. Zıt olarak da büyümeyi, endüstriyel faaliyeti ve tüketici harcamalarını teşvik etmek için faizleri düşürürler. Yani merkez bankaları, faiz oranlarını belirleyerek ya da para politikalarını şekillendirerek ülke ekonomisine yön verirler.

2.Banka veya finansal kurumları denetlemek: Üye bankaların sermaye gereksinimleri, rezerv gereksinimleri, müşterilere ne kadar borç verilebileceği ve ellerinde ne kadar nakit tutmaları gerektiği merkez bankalarının yardımıyla belirlenir. Ek olarak, ülkede bulunan bankalar ve genel olarak hükümet için kredi ve hizmet sağlarlar. Ayrıca döviz rezervlerinin yönetimi de merkez bankalarının elindedir.

3.Merkez bankaları acil durumlarda kredi veya borç verebilir: Bir merkez bankası problem yaşayan bankalara ve diğer finansal kurumlara kredi ya da borç verebilir. Bununla birlikte, bazı durumlarda merkez bankaları ülke ekonomisini dengede tutabilmek için hükümetlere de borç verebilirler.

ABD Merkez Bankası (FED) Nedir, Nasıl Çalışır?

Merkez bankası denince akla ilk gelen Fed oluyor. ABD Merkez Bankası Fed, para arzını etkileyen ve ABD ekonomisini yüksek oranda etkileme gücüne sahip bir bankadır. Gerekli görüldüğünde Fed; para arzını azaltabilir, borç verebilir ve faiz oranlarını değiştirebilir. Fed, faiz oranını düşürdüğünde likiditeyi artırmış olur ve bu da ekonomik aktiviyeti yükseltir. Fakat düşük faiz oranı da enflasyonu tetikleyebilir.

Fed'in görevleri:

1.Ülke ekonomisindeki para ve kredi koşullarını denetleyerek ülkenin para politikasını yürütmek,
2.Ülkenin bankacılık ve finans sisteminin güvenliğini sağlamak ve tüketici haklarını (kredi, ödemeler, vb.) korumak için diğer banka ve önemli finansal kurumları denetlemek ve düzenlemek,
3.Finansal sistemin istikrarını sağlamak ve finansal piyasalarda ortaya çıkabilecek riskleri tespit etmek,
4.ABD hükümetine, ABD finans kurumlarına ve yabancı resmi kurumlara belirli finansal hizmetler sağlamak
5.Ödeme sistemlerinin düzeni ve denetlenmesinde rol oynamak.

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) Nedir, Nasıl Çalışır?

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), Türkiye'deki para ve kur politikalarının yönetilmesinden sorumlu olan kurumdur. Merkez Bankasının temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu belirtilir. Bankanın görev ve sorumlulukları, web sitelerinde aşağıdaki gibi ifade edilmiştir:

"1. Fiyat İstikrarı: Merkez Bankasının temel amacı, fiyat istikrarını sağlamaktır. Fiyat istikrarı ile ekonomik kararlarda dikkate almayı gerektirmeyecek ölçüde düşük bir enflasyon oranı kastedilmektedir. Banka, bu amaç doğrultusunda uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı araçları doğrudan kendisi belirler, bir başka deyişle araç bağımsızlığına sahiptir.

2. Finansal İstikrar: Finansal istikrar, Merkez Bankası için destekleyici amaç özelliğine sahiptir. Bu kapsamda Banka, Türkiye’deki finansal sistemin istikrarı için para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici önlemleri almakla sorumludur.

3. Döviz Kuru Rejimi: Ülkemizdeki döviz kuru rejimini Hükûmet ile birlikte belirlemek, biçimlendirmek ve uygulamak; Bankanın bir diğer görevidir. Bunun yanında, Türkiye’deki altın ve döviz rezervlerini saklamak ve ülke menfaatleri doğrultusunda yönetmekten sorumlu kurum, yine Merkez Bankasıdır.

4. Banknot Basma ve İhraç İmtiyazı: Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 87. maddesine göre para basma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisine (TBMM) aittir. Ancak TBMM banknot basma ve ihraç yetkisini süresiz olarak Merkez Bankasına devretmiştir.

5. Ödeme Sistemleri: Merkez Bankası; fonların ve menkul kıymetlerin güvenli ve hızlı bir şekilde aktarılması ve mutabakatının gerçekleştirilmesi için yeni sistemler kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini sağlamak, gözetimini gerçekleştirmek ve gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdür."*

TCMB kuruluşundan günümüze kadar görev alan başkanlar:

• Selahattin Çam (1931-1938)
• A. Kemal Zaim Sunel (1938-1949)
• Mehmet Sadi Bekter (1949-1950)
• Osman Nuri Göver (1951-1953)
• Mustafa Nail Gidel (1953-1960)
• Memduh Aytür (1960)
• İbrahim Münir Mostar (1960-1962)
• Ziyaettin Kayla (1963-1966)
• M. Naim Talu (1967-1971)
• Memduh Güpgüpoğlu (1972-1975)
• Cafer Tayyar Sadıklar (1976-1978)
• İ. Hakkı Aydınoğlu (1979-1981)
• Osman Şıklar (1981-1984)
• Yavuz Canevi (1984-1986)
• Dr. Rüşdü Saracoğlu (1987-1993)
• Dr. N. Bülent Gültekin (1993-1994)
• Ş. Yaman Törüner (1994-1995)
• Gazi Erçel (1996-2001)
• N. Süreyya Serdengeçti (2001-2006)
• Durmuş Yılmaz (2006-2011)
• Doç. Dr. Erdem Başçı (2011-2016)
• Murat Çetinkaya (2016-2019)
• Murat Uysal (2019-2020)
• Naci Ağbal (2020 - ....)

TCMB'nin "Merkez Bankası Ekonomiyi Nasıl Etkiler?" başlıklı videosuna da göz atabilirsiniz:

*https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Banka+Hakkinda/Genel+Bakis